Vogels en verbinding

De playlist van Miranda Lakerveld

Miranda Lakerveld is geen onbekende van Zen Centrum Amsterdam. De afgelopen jaren deed ze een aantal sesshins, toen het nog kon, zonder rondwarend coronavirus. Ze is werkzaam als artistiek leider van World Opera Lab, en regisseert bijzondere muzikale voorstellingen. Welke muziek heeft in deze tijd voor haar een bijzondere betekenis?

Miranda Lakerveld
Fotograaf Sjoerd Derine

Lakerveld maakt operavoorstellingen waarin het verbinden van culturen en artistieke disciplines het uitgangspunt is. Ze ontwikkelt nieuwe vormen van opera die de diversiteit van de samenleving verbeelden. Muziek, tekst en dramatische elementen uit verschillende culturen worden geïntegreerd. Daartoe reisde ze over de hele wereld en onderzocht ze traditioneel muziektheater in India, Mexico, Guatemala, Iran, Japan, China en bij de Tibetan Institute of Performing Arts van de Tibetaanse gemeenschap in India. Ze werkte met leraren en kunstenaars in de verschillende tradities.

Dat ging niet altijd vanzelf. “Bij de Tibetanen ben ik gewoon elke dag voor de deur gaan zitten, net zo lang tot ze me binnen lieten.”

Arïanna

Haar gezelschap World Opera Lab heeft zojuist zijn laatste voorstelling ‘Arïanna’ achter de rug, een interculturele bewerking van de opera van Claudio Monteverdi, in Podium Mozaïek in Bos en Lommer in Amsterdam. Uiteraard met aanzienlijk minder toeschouwers dan pasten in het theater. Voor Vrije Geluiden van de VPRO maakte de cast van World Opera Lab in kleine bezetting een opname van een deel van ‘Arïanna’.


Haar werk heeft vaak mystieke ondertonen. Zo maakte ze vorig jaar de voorstelling ‘Turan Dokht’, een bewerking van Turandot, geïnspireerd op de oorspronkelijke tekst, een Soefi-gedicht uit de 12de eeuw van de Perzische dichter Nizami.

Turan Dokht
Foto van Nichon Glerum

De rode draad in haar werk loopt parallel aan haar ‘boeddhistische zoektocht’. “Die begon niet zozeer vanuit de vraag waarom er lijden is, maar:  waarom is er geweld? Toen ik jonger was, dacht ik dat schoonheid een passend antwoord op het geweld en het lijden was, en zo ben ik regisseur geworden." 

"Naarmate ik ouder werd, begreep ik dat de kunstwereld ook veel uitsluitende principes in zich heeft; niet iedereen kan even makkelijk deelnemen aan de schoonheid van de kunsten. Vanaf dat moment probeer ik met mijn werk zoveel mogelijk bruggen te bouwen, vooral tussen verschillende culturen."

Compassie

“Regisseren en creativiteit hebben belangrijke overeenkomsten met mediteren. Op het moment dat een scene gemaakt wordt, ontstaat er als het ware een levende ‘mutual arising’. Er ontstaat een nieuwe wereld tussen de groep in. In die zin zie ik mijn werk ook als een boeddhistische training. Omgekeerd helpt de zenbeoefening bij het creatieve proces. Het dwingt me bijvoorbeeld om het inleven in de ander levend te houden. Feitelijk is regisseren een grote oefening in compassie. Ik moet me steeds weer verdiepen in alle personages in het stuk, en hun beweegredenen tot in de kern snappen.”

Lakerveld heeft de corona-tijd aangegrepen om zich verder in compassie, vergankelijkheid en wederzijdse afhankelijkheid te verdiepen. Thema’s die zich tijdens de lock down op een nieuwe manier manifesteerden. “Muziek helpt me bij mijn zoektocht. Het mysterie van de vergankelijkheid wordt verklankt. Een klank is er maar kort, en moet altijd naar iets anders transformeren."

"Daarnaast is theater maken met muziek een bijzondere methode om je te verdiepen in het leed van een ander, als regisseur moet ik dat altijd doen. Zoeken naar poëtische metaforen voor lijden geeft voor mij steeds weer een opening naar troost en verandering. Het lijden stijgt zo, als het ware, op uit zijn eigen modder. Als ik zo’n symbool in verschillende culturen terugvindt, ontstaat er ook nog ruimte voor verbinding binnen dat lijden. Dat is hoopvol.”

De playlist

Tijdens de corona-periode hoorden we ineens veel meer vogels in de stad. Ze inspireerden haar. Ze vormen, zo zegt ze, eeninteressante poëtische metafoor.’ “Vogels komen veel voor in de muziek van verschillende tradities. In de mystieke tradities zijn vogels een intermediair met het goddelijke, het absolute, zoals in het Soefi-gedicht van Attar, 'De dialoog van de vogels'. Vaak zijn vogels ook een belangrijk symbool voor het lijden en migratie, voor de trek naar een ander gebied. Door de eeuwen heen ging migratie vaak gedwongen, door geweld en oorlog. De vlucht van de vogels staat in die muziek vaak symbool voor pijn, voor het afgesneden zijn.”

Vogels in muziek van verschillende culturen en de verschillende betekenissen vormen het thema voor haar playlist. Deze playlist kun je op Spotify beluisteren. “Uit de muziek spreekt steeds een compassie voor het lijden, en de transformatie die schoonheid kan brengen.”

Hieronder licht ze alle muziek toe.

1. Atsumori

“Het leek me passend om in Japan te beginnen. Dit eerste stuk muziek gaat over de Japanse legende Atsumori. Atsumori is een Japans Noh-stuk. Taira no Atsumori is een samurai, een vechter met een poëtische ziel, die omkomt in de Genpai-oorlog. Hij is een kunstenaar en denker, een soort Hamlet. Hij keert terug naar het land van de levenden om zich te verzoenen met degene die hem heeft omgebracht. Op een gegeven moment ziet Atsumori een vlucht ganzen. In de wijze waarop de ganzen zich verspreiden, ziet hij zijn eigen volk gesymboliseerd en de migratie van zijn volk na de oorlog. De pijn die dat oproept is prachtig verbeeld."

Twintig jaren zijn voorbij gevlogen sinds de Heike-clan de wereld regeerde. 
Het was maar één generatie en de dagen gingen voorbij als een droom. 
In de herfst van 1183 werden de leden van de clan uit elkaar gedreven, zoals bladeren verspreid door een storm. 
We misten Kyoto zoals een gekooide vogel de wolken mist. 
We verspreidden ons als ganzen die naar het noorden vlogen, gescheiden van hun formatie.
 
 


"Noh, een Japanse theatervorm die is ontstaan in de 14 eeuw, gaat vaak over iets of iemand die terugkomt uit de dood. De verzoening met de de levende ziel is nodig, zodat de weg naar nirvana vrij is. In de shimai-dans vindt de omschakeling plaats, het dramatische moment. Alles wat de danser uitbeeldt, gebeurt met een waaier, heel precies. De Noh traditie is sterk beïnvloed door de zen-traditie, hoewel ook er veel Shinto elementen in te vinden zijn.

In Kyoto heb ik een zomer lang Noh gestudeerd, en leerde ik de shimai-dans van Atsumori. Om aan Noh te mogen beginnen moet je eerst eindeloos leren lopen, een speciale ‘ghost-walk’, een manier van lopen waardoor het lijkt alsof je zweeft. Je hielen mogen niet van de grond af. Om die manier van lopen te kunnen faciliteren, moet je hele houding zich daarvoor opbouwen. Die ‘practice’ komt altijd terug, en kun je met het zitten in de zen vergelijken.

Grappig verhaal: aan het einde van de cursus zouden we onze dans een keer uitvoeren en voor de shimai-dans moet je op een speciale manier zijn gekleed. Over de kimono komt een speciale broek, de hakama. Voor Japanse begrippen ben ik nogal lang. Een hakama voor mij was er niet en daarom kreeg ik die van mijn leraar. Dat was een enorme eer. Ik zou als eerste opkomen maar voordat ik dat deed, stapte ik per ongeluk op de hakama waardoor alle vouwen en knopen die er in zaten, los raakten. Iedereen in paniek. Vier leraren hielpen me de ingewikkelde constructie weer goed te krijgen. Trillend ging ik op, de prachtige waaier in mijn hand, waardoor mijn hele dans mijn trillende hand extra goed te zien was.” 
 

Noh


De muziek van de shimai-dans is niet online te beluisteren, in de opname in de playlist bezingt zangeres Junko Ueda het verhaal van Atsumori."

2. Su Kanli Zalimin Ettigi Isler 

“Dit lied is een van mijn favoriete liederen uit het repertoire van mijn gezelschap World Opera Lab. Het stuk speelden we in de voorstelling Het Offer. Zo’n prachtige melodie. Het stamt uit de rijke, mystieke muziektraditie van de Alevieten in Turkije. Omdat het een orale traditie is, behoort dit lied, Su Kanli Zalimin Ettigi Isler, toe aan een heleboel zangers en muzikanten. Ik geloof dat juist die veelheid aan stemmen deze complexiteit en schoonheid heeft opgeleverd, iedereen voegt als het ware zijn eigen laag toe. Terwijl in onze westerse traditie componisten juist worden opgehemeld als individuele genieën.

Let vooral ook op de prachtige ritmes, die een heilige, reinigende functie hebben. De muziek van de Alevieten is verbonden met de kraanvogel, en er is een bijzondere dans die de vlucht van de kraanvogel representeert. Deze dans is een onlosmakelijk onderdeel van het rituele leven van de Alevieten. De kraanvogel is een typische migrerende vogel.

In het lied vergelijkt de hoofdpersoon, die veel leed moet verdragen, zichzelf met de nachtegaal. Hij zingt over zijn leed in een onrechtvaardige maatschappij, en hoe hij  verwijderd is van zijn eigen mensen. In de hele mystieke traditie van de Islam is de pijn van het afgesneden zijn een deel van de religieuze beleving. Het afgesneden zijn niet alleen van je eigen volk, maar ook afgesneden zijn van de Bron, het goddelijke.“

3. Monteverdi

“Monteverdi - de eerste Westerse operacomponist, de Shakespeare van de operamuziek - is mijn grote muzikale liefde. Ik kom altijd bij zijn muziek terug, en zijn werk laat me altijd weer rijker achter. De eerste opera's van World Opera Lab waren van Monteverdi, zoals Orfeo in India. Deze twee stukken, allebei met vogels in de hoofdrol, komen uit het madrigalen-boek 8. Madrigalen zijn wereldlijke vocale muzikale stukken. Geen opera’s, maar sommige zijn een soort mini-opera’s. Boek 8, over de liefde en de oorlog, is het beroemdste. Steeds worden liefde en oorlog tegen elkaar afgezet, als twee kanten van dezelfde medaille.

In deze twee stukken kan je heel goed horen hoe Monteverdi metaforen vertaalt in de muziek. Als de tekst metaforen gebruikt, neem de muziek die metaforen over. De muziek verandert de hele tijd, blijft niet in een emotie hangen. De vogel in de liederen lijdt eerst, maar stijgt boven zichzelf uit. De stem verklankt die transformatie, en wordt bijna bovenmenselijk.

De tekst gaat over vergankelijkheid, maar het laat ook een grote vreugde zien.

als ze zingt, en blijft zingen, verandert mijn hart,
Oh, wonder van liefde,  in een nachtegaal
En, om te vluchten van het verdriet
Spreidt ze haar vleugels en vliegt.

In de laatste maten hoor je het vliegen in de zang heel duidelijk. De droefenis bij Monteverdi duurt nooit lang. De muziek kent meer kleuren dan die van het lijden alleen. De zware moeilijkheden worden omgezet in de omarming van het leven. Heel anders dan Bach."

4. Morgh-e Sahar

"In mijn muziek-keuze mag muziek uit Iran niet ontbreken. Ik heb veel onderzoek gedaan in Iran en maakte daar vorig jaar de voorstelling ‘Turan Dokht’. Dit is een van mijn favoriete liederen. Morgh-e Sahar (‘Bird of Dawn’) is een gedicht uit het begin van de 20e eeuw, uitgegroeid tot het alternatieve volkslied van Iran. Het spreekt over een nachtegaal, gevangen in een kooi. De nachtegaal - eindeloos terugkerend in de Soefi-poëzie - symboliseert de ultieme schoonheid en legt de verbinding met het goddelijke. In het lied moet de vogel zijn kooi omverwerpen zodat hij zijn vleugels uit kan spreiden. Intens verdrietig is hij, een verdriet dat in de Iraanse cultuur is gecultiveerd. Als dit lied live wordt opgevoerd, begint iedere Iraniër acuut te huilen, zoals je ook kunt horen op de opname. Ook ik schiet telkens vol. Wat ik boeiend vind: het lijden heeft in Iran een andere betekenis dan bijvoorbeeld in de boeddhistische of christelijke traditie. Het lijden is veel meer een gedeeld proces, wordt veel fysieker beleefd. Het hartverscheurende huilen werkt echt reinigend."

Vogel van de dageraad, begin met rouwen
Hernieuw mijn pijn en verdriet
Breek deze kooi en vernietig het
Nachtegaal zonder vlucht, kom uit de kooi
Zing het lied van de vrijheid van de mensheid
 
O God, o universum, o natuur,
Verander onze donkere nacht in de dageraad
het is een nieuwe lente, de bloemen bloeien
de wolken in mijn ogen zijn gevuld met dauw
deze kooi, zoals mijn hart is verstikt en donker


"Ik heb onderzoek gedaan naar Sjiietische passie-spelen, waarin dat lijden een belangrijke rol speelt. Door het collectieve rouwen, krijgt het persoonlijke lijden ook een plek.

Morg-e-Sahar heeft een mystieke tekst, en kan op meerdere manieren geïnterpreteerd worden. De bekendste versie is van Mohammad-Reza Shajarian, een geweldige zanger. Hij is een legende voor Iraniërs. Toen ik de playlist aan het samenstellen was, kwam het nieuws van zijn overlijden.Toen ik het nieuws op Facebook las - ik zat in de trein - was ik helemaal van de kaart. Het lied in de Spotify-playlist wordt gezongen door Homayoun Shajarian, zijn zoon. Op Youtube zijn verschillende versies door Shajarian zelf te horen, inclusief de reactie van het publiek.


Ik heb dit lied ook toegevoegd omdat ik weet er veel aandacht is voor mystieke tradities bij Zen Centrum Amsterdam. In de Soefi-traditie is de poëzie en de filosofie eigenlijk niet los te zien van de muziek. Die traditie is veel levendiger dan wij ons dat misschien kunnen voorstellen.

Ben je benieuwd naar de Iraanse muziek maar je hebt geen idee waar je moet beginnen, begin dan met Shajarian, en met dit lied”.


5. Wagner 

“In mijn playlist hoort uiteraard ook opera thuis. Wagner. Wat niet veel mensen weten is dat Wagner geïnteresseerd was in de Indiase veda’s en het boeddhisme. Zijn fascinatie voor de oosterse filosofie is in de Ring des Nibelungen goed terug te horen.

 Ten eerste in de relatie die de mens tot de natuur heeft, In Der Ring des Nibelungen van Wagner komt de natuur prachtig tot spreken. Ieder aspect van de natuur heeft zijn eigen motief. De rivier heeft haar eigen motief. De bomen. Het vuur. Die ontwikkelen zich door het stuk heen, gaan in dialoog met elkaar. Een vogelmotief kan natuurlijk niet ontbreken. In Siegfried, het tweede deel van de Ring, proeft de jonge held Siegfried drakenbloed, waarna hij de dieren kan horen. In dit stuk, ‘Du holdes Vöglein’ spreekt de woudvogel tot Siegfried en stuurt hij hem op het juiste pad.

In de Ring laat Wagner een cyclische tijd zien. In het eerste deel zien we het begin van de wereld, het water. In dat deel bouwen de goden een hemels paleis, Walhalla, en komt de strijd in de wereld. In het laatste deel gaat deze wereld in vlammen op. Om opnieuw te kunnen beginnen. En dan komt het water weer. Zo eindigt de Ring. Dat cyclische vind ik heel erg mooi, en het is in de bron oosters. Hier zien we de invloed van de Veda’s. Het roept op tot beter zorgen voor de planeet. Deze aria van de woudvogel is niet het allermooiste deel van de Ring, de aria van Erda uit ‘Das Rheingold’ is mooier, waarin ze oproept om beter voor de aarde te zorgen, maar dit paste mooi in het vogel-thema.

Mijn volgende productie zal Wagner’s Ring als uitgangspunt nemen, waarmee we de figuur van Erda, de godin van de aarde, verbinden aan de aarde godin Ine’ Aya’ van de Kayan cultuur op Kalimantan. Deze productie zullen we gaan maken op Kalimantan, dat wordt geteisterd door ontbossing.”

6. Olivier Messiaen

"Als laatste een modern werk, het 'Quatuor pour la fin du temps', het 'Kwartet voor het einde der tijden' van Messiaen. Het is geschreven voor viool, klarinet, cello en piano en een uiting van diepe rouw en een verklanking van de zoektocht naar spirituele waarheid in donkere tijden. Messiaen componeerde het tijdens de Tweede Wereldoorlog in het politieke concentratiekamp Stalag VIII-A in Görlitz, nu gelegen in Polen.

Messiaen


Olivier Messiaen was een devoot katholiek en mysticus. Hij liet zich erg inspireren door de geluiden van de vogels. Alles wat heilig is en bovenmenselijk wordt door hem via vogels verklankt. In al zijn werken horen we vogelgeluiden. Prachtig. Het hele kwartet is ongelofelijk indrukwekkend. In dit derde deel krijgen de vogels het woord. Tussen alle ellende in zocht Messiaen in de klanken naar het absolute, de harmonie van het goddelijke.

Ik geef het aller-laatste woord aan de vogels van Attar: 

When Truth’s sunlight clears the upper air
Each pelgrim sees that he is welcomed there
His essence will shine forth, the world that seemed
a furnace, will be sweeter than he dreamed"
 

De hele playlist

 

 

Download PDF